Sprawozdawcy i komentatorzy sportowi zmagań olimpijskich w Paryżu, informując o dodatkowych wyścigach wioślarskich i kajakarskich, a także o nowości, jaką są dodatkowe biegi lekkoatletyczne, używają dwóch form: jedni mówią o repasażach, inni (chyba mniej liczni) o repesażach.

Która z tych form jest poprawna, a może obie są dopuszczalne? W słownikach języka polskiego występują na ogół obie, przy czym ta z dwoma e jest odsyłana do tej z drugim a („repesaż zob. repasaż”), a w Wielkim słowniku poprawnej polszczyzny PWN forma repesaż określana jest jako rzadka. Skąd wzięły się takie rozstrzygnięcia?

Ta kwestia nie jest nowa. O obu formach pisał niemal 60 lat temu Witold Doroszewski w drugim tomie poradnika „O kulturę słowa” (z 1968 roku), dając rozstrzygnięcie jednoznaczne:

„Jeżeli chodzi o określenie ‘dodatkowego wyścigu dla zawodników, którzy przegrali w przedbiegach’, to formą poprawną tego określenia jest forma repasaż; jest to wyraz przejęty z języka francuskiego: repassage znaczy ‘ponowne przejście’”. Uczony tłumaczy też, skąd mogła się wziąć forma z dwoma e: „W formie repesaż drugie e mogłoby być refleksem samogłoski e w sylabie pierwszej, to znaczy biernym przeniesieniem tej samogłoski do sylaby drugiej”. Dodaje, że tę formę umieszczono w słowniku pod jego redakcją, gdyż znaleziono ją w tygodniku „Sport” z roku 1954, „ale daliśmy do niej odsyłacz do formy poprawnej repasaż”. Czyli więc spór wydaje się rozstrzygnięty na korzyść formy repasaż. Ale w przypisie do swego rozstrzygnięcia Doroszewski dodaje: „Poeta Gabriel Karski komunikuje mi swój domysł, że forma repesaż mogła powstać z fr. repêchage – ‘ponowny egzamin’, i najprawdopodobniej ma rację”.

Ten trop jest dobry. Jeżeli bowiem sprawdzimy, jak się ten rodzaj wyścigu nazywa w języku francuskim, to stwierdzimy, że Francuzi piszą o nim    repêchage, co ilustruje na przykład taki cytat dotyczący nowości na olimpiadzie paryskiej:  „Paris 2024 : Qu’est-ce que le tour de repêchage introduit en athlétisme?”. Także w języku angielskim używa się określenia repechage, jak się Anglicy przyznają, zapożyczonego z francuskiego. Czyli polska forma repesaż ma uzasadnienie, gdyż prawdopodobnie jej źródłem nie jest – jak pisze Witold Doroszewski, a za nim podają słowniki języka polskiego jako etymologię – francuski słowo repassage, lecz rzeczownik repêchage, nazywające we francuskim ten rodzaj wyścigu. Wyraz francuski wymawia się „repeszaż”, jest więc pewną zagadką, dlaczego przy przyswajaniu określenia do polszczyzny zamieniono głoskę sz na s. Być może chodziło o to, że wymawianie w ostatniej sylabie „szaż” (czy raczej w wymowie polskiej „szasz”) wydało się tak zwanym szadzeniem, czyli hiperpoprawnym wymawianiem sz zamiast s (por. warszawskie: u nasz). Podobny wywód znajdujemy już w dyskusji w czasopiśmie „Poradnik Językowy” z roku 1968. Jeden z dyskutantów przytacza stwierdzenie pisarza Jerzego Putramenta, że formy repeszasz używano już przed wojną w „Przeglądzie Sportowym”, a dopiero potem, wg tego dyskutanta z winy jednego ze specjalistów zatrudnionych przy redagowaniu słownika wyrazów obcych z lat 50., wprowadzono formę repasaż. Drugi z dyskutantów podkreśla, że wyraz repeszaż  „brzmiałby i wyglądał niezbyt ponętnie, dlatego też przeistoczył się w „strawniejszy” repasaż”.

To ostatnie wyjaśnienie nie wydaje się jednak przekonujące.  Prawdopodobnie podziałało tu skojarzenie z nazwą pasaż, związaną poniekąd znaczeniowo z opisywanym słowem: pasaż to ‘przejście’ – repasaż ‘powtórne przejście (przez kwalifikacje)’.

Ciekawe, że w Narodowym korpusie języka polskiego liczba użyć obu form (we wszystkich przypadkach) jest porównywalna, z nieznaczną przewagą preferowanej przez słowniki formy repasaż. Bo w najnowszych słownikach języka – Uniwersalnym słowniku języka polskiego i internetowym Wielkim słowniku języka polskiego występuje tylko ta forma. I chyba należy się zgodzić z tym, że w polszczyźnie jest ona – choć etymologia jest wyprowadzona błędnie – podstawową nazwą dodatkowego wyścigu sportowego, który ma wyłonić zawodników do następnej rundy rozgrywek spośród tych, którzy odpadli w wyścigu podstawowym.

Co nie znaczy, że nie można używać  formy repesaż, uzasadnionej etymologicznie…